AMASRA TOPONİMİSİNİN TARİHSEL KATMANLARI: ESKİ İSİMLERİN ETİMOLOJİK VE POLİTİK KÖKENLERİ ÜZERİNE RAPOR

Amasra Toponimisinin Tarihsel ve Coğrafi Çerçevesi

Amasra (Antik Amastris), Türkiye’nin Karadeniz kıyısında, antik Paphlagonia bölgesinde yer alan, Bartın İli’ne bağlı stratejik bir liman kentidir.1 Kentin coğrafi yapısı, toponimi katmanlarının karmaşıklığını ve zenginliğini doğrudan etkilemiştir. Amasra, dar bir boğaz (antik kayıtlarda genellikle bir yarımada olarak anılır) vasıtasıyla anakaraya tutunan bir yarımada üzerinde kurulmuştur ve bu konum ona iki farklı liman kullanma imkanı sunmuştur.3 Bu çift liman yapısı, tarih boyunca kenti ticari ve askeri açıdan sürekli bir cazibe merkezi haline getirmiş, bu durum da farklı kültürel ve politik güçlerin bölgeye hakim olmasıyla sonuçlanmıştır.

Amasra’nın isimlendirme tarihi, Anadolu’daki medeniyetler arası kültürel süreklilik ve yer değiştirmelerin somut bir kanıtını sunmaktadır. Kentin isimlendirme süreci, tarihsel sırasıyla şu katmanlardan oluşur: Ön-Helen yerleşimi (Sesamos) $\rightarrow$ Helenistik siyasi başkent (Amastris) $\rightarrow$ Bizans/Ceneviz ticareti dönemindeki varyasyonlar (Amastri/Samastro) $\rightarrow$ ve son olarak Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti dönemi fonetik adaptasyonu (Amasra). Bu raporun temel amacı, bu toponimi katmanları içinde yer alan en eski iki ismi—Sesamos ve Amastris—etimolojik kökenleri ve isimlerin verilişindeki tarihsel, politik motivasyonları açısından detaylıca analiz etmektir.

II. Sesamos (Σήσαμος): Antik Çağın En Erken Adı ve Köken Meseleleri

Amasra’nın tarihsel kayıtlarda geçen bilinen en eski ismi سيساموس‘tur (Yunanca: $\Sigma\acute{\eta}\sigma\alpha\mu o\varsigma$).1 Bu ismin kronolojisi, Miletos’un MÖ 7. yüzyıldaki kolonizasyon girişimlerinden bile önceye, bölgenin yerel halklarına uzanmaktadır.

A. Sesamos Adının Antik Kayıtları ve Kronoloji

Sesamos isminin geçtiği en erken ve en önemli edebi kaynak, Homeros’un MÖ 8. yüzyıla (ya da yazılış tarihi MÖ 7. yüzyıl) ait olduğu düşünülen الإلياذة adlı eseridir.1 Homeros, Sesamos’u Paphlagonia bölgesindeki Paphlagonialılar ve vahşi katırları meşhur olan Enetler ile ilişkilendirerek anmaktadır.5 Bu durum, ismin Helenistik çağda siyasi bir eylemle verilen Amastris adından çok daha eski, bölgenin yerel halkları tarafından kullanılan bir toponim olduğunu kanıtlamaktadır. Her ne kadar kentin MÖ 7. yüzyılda Miletos’un bir kolonisi olarak kurulduğu varsayılsa da 5, ne yazık ki bu kadar eski dönemlerde kentin varlığını kesin olarak kanıtlayacak arkeolojik buluntular henüz sınırlıdır.6

B. Sesamos Etimolojisi: Halk Etimolojisi ve Dilbilimsel Derinlik

Sesamos isminin kökeni, uzun süredir etimolojik tartışmalara konu olmuştur.

1. Halk Etimolojisi: Susam Bitkisi Bağlantısı

En yaygın halk etimolojisi ve bazı araştırmacıların (örneğin Eyice) öne sürdüğü teori, Sesamos adının, günümüzde Boztepe adası (halk arasında Pöstepe) üzerinde dahi görülebilen susam bitkisinden ($\sigma\acute{\eta}\sigma\alpha\mu o\nu$) geldiği iddiasıdır.6 Bu yorum, ismin Yunanca sēsamum kelimesiyle fonetik benzerliğine dayanır.7

2. Derin Kökenler ve Eleştiri

Ancak Sesamos’un bulunduğu Paphlagonia bölgesi, Hititlerin de kullandığı Luvi gibi Ön-Helen Anadolu dillerinin etkisinde bir alandır.2 Dilbilimsel açıdan, “susam” kelimesinin (İngilizce sesame, Yunanca sēsamon) kendisi Hint-Avrupa dillerine ait değildir. Bu kelime, Latinceye Yunanca üzerinden geçmiş olup, nihai olarak Eski Aramice (šūššmā) veya Akkadca’ya (šamaššammū – kelimenin tam anlamıyla “yağ bitkisi”) kadar uzanan bir Mezopotamya kökenine sahiptir.7

Bu durum, Sesamos adının kökenine dair önemli bir eleştiri noktası sunar: Eğer Sesamos, Akkadca’dan türeyen bir kelime olsaydı, bu, kent için alışılmadık bir durum olurdu. Bu nedenle, daha olası bir senaryo, Sesamos’un, Grek kolonizasyonu öncesinde var olan, belki de yerel Paphlagonca veya bir Anadolu diline ait bir toponim olduğudur.6 Yunan yerleşimciler bölgeye geldiğinde, bu yerel ismi kendi dillerindeki bilinen ve fonetik olarak benzeyen Akkadca/Aramice kökenli susam kelimesiyle ilişkilendirerek fonetik ve semantik bir adaptasyon (yani halk etimolojisi) gerçekleştirmişlerdir. Homeros’un referansı, bu ismin Greklerin bölgeye yerleşmesinden çok önce var olduğunu doğrularken, ismin asıl kökeninin Ön-Helen Anadolu kültürüne ait olma olasılığı güçlenmektedir. Bu kültürel adaptasyon mekanizması, kentin kurucusunun Miletoslular değil, Homeros zamanından beri var olan yerel halklar olduğunu gösterir.5

III. Amastris (Ἄμαστρις): Kurucu Kraliçe ve Hellenistik Devrim

Sesamos isminin kullanımı, MÖ 4. yüzyılın sonlarına doğru, Paphlagonia’daki siyasi yapılanmanın değişmesiyle son bulmuştur. Kentin asıl ününü ve modern ismine temel teşkil eden أماستريس adını alması, Helenistik dönemin stratejik bir siyasi eyleminin sonucudur.

A. Synoikismos Olayı ve Kentin Kuruluşu

Kentin Amastris adını alması, yaklaşık MÖ 301 yılında, kentin kurucusu olan Pers Prensesi ve Kraliçe Amastris tarafından gerçekleştirilen bir synoikismos (birleştirme) eylemi ile doğrudan ilişkilidir.5 Synoikismos, Helenistik dönemde birden fazla küçük yerleşimin tek bir büyük idari ve kültürel merkezde birleştirilmesi anlamına gelmektedir. Amastris’in kurucu eylemi kapsamında dört Paphlagonia yerleşimi birleştirilmiştir: سيساموس, Kromna, Kytoros و Tion.5

Bu birleştirme eylemi, Amastris’i coğrafi bir liman kasabasından bölgesel bir başkente dönüştürmüştür. Amastris isminin seçilmesi, bir yerin coğrafi tanımından (Sesamos), kurucunun güçlü siyasi kimliğinin yansımasına geçişi temsil eder. Synoikismos eylemi, Kraliçe Amastris’in Hellenistik dünyadaki gücünü ve kendi hanedanını kurma arzusunu simgeler.

B. Kurucu Kraliçe Amastris’in Siyasi Kimliği

Kraliçe Amastris (yaklaşık MÖ 340-285), Büyük İskender sonrası dönemin (Diadokhlar dönemi) en güçlü kadın figürlerinden biridir ve ismini şehre verme kararı, onun Pers soyunun ve siyasi otonomisinin bir manifestosudur.10

1. Pers Soyluluğu ve Evlilikler

Amastris, son Pers Kralı III. Darius Codomannus’un erkek kardeşi olan Oxyathres’in kızıdır, yani Ahameniş hanedanından gelmektedir.10 Ailesi MÖ 333’te İskender’e teslim olmuştur.10 Siyasi yaşamı, İskender’in generalleriyle yaptığı stratejik evliliklerle şekillenmiştir:

• İlk olarak İskender’in generallerinden Craterus ile evlenmiştir.10
• Daha sonra, ilk kocasının rızasıyla Heraclea Pontika (Bugün Karadeniz Ereğli) Tiranı Dionysius ile evlenmiş ve ondan çocuklar dünyaya getirmiştir.10
• Dionysius’un MÖ 305’teki ölümünün ardından, küçük yaştaki oğulları adına üç yıl boyunca Heraclea Pontika’yı naibe olarak yönetmiştir.10
• MÖ 302 civarında, yine İskender’in generallerinden biri olan Lysimachus ile evlilik yapmıştır.10

Kraliçe Amastris, Heraclea’yı yönetirken kendi adına para (sikke) bastırmıştır; bu sikkeler üzerinde AMASTRIA ismi açıkça görülmektedir ve kentin varlığına dair en somut arkeolojik kanıtlar arasındadır.5

2. Kültürel Süreklilik ve Meşruiyet

Amastris kenti, kurulduktan sonra Hellenistik dönem boyunca Pontus Krallığı hakimiyetinde kalmış, ardından MÖ 66’da Roma İmparatorluğu’nun Pontus et Bithynia Eyaletine dahil olmuştur.5 İlginçtir ki, kentin Helenistik ve Roma dönemlerinde (özellikle Caracalla ve Trajan dönemi) basılan sikkelerinde, kentin antik Sesamos mirasını vurgulayan Homeros betimlemeleri kullanılmıştır.6 Bu durum, yeni kimlik Amastris’in bile, kentin saygın ve derin kökeniyle (Sesamos/Homeros referansı) meşruiyetini güçlendirme çabasında olduğunu göstermektedir.

IV. Amastris (Ἄμαστρις) İsminin Eski Persçe Etimolojisi: Dilsel Derinlik

Amastris isminin sadece politik bir isim değil, aynı zamanda Ahameniş Pers soyluluğunun dilsel mirasını taşıyan derin bir etimolojiye sahip olduğu görülmektedir.

A. İsim Formları ve Köken Dili

İsim, Antik Yunanca formunda Ἄμαστρις (Ámastris) olarak geçer.12 Ancak Rüdiger Schmitt gibi İranoloji uzmanlarının yaptığı araştırmalar, ismin kaynağının doğrudan Eski Persçe (Old Persian) olduğunu kesin olarak ortaya koymaktadır.11

B. Etimolojik Analiz: $\ast$Amāstrī-

Akademik araştırmalar, ismin Eski Persçe’deki $\ast$Amāstrī- proto-formunu yansıttığını ileri sürmektedir.11 Bu isim, iki temel Eski Persçe bileşenden oluşur:

1. Birinci Bileşen ($\ast$ama-): Bu kök, Eski Persçe’de ve Avesta dilinde “güç, kuvvet, güçlü” anlamına gelmektedir. Avesta’daki Haδōxt nask 2.9‘da geçen amayǡ kelimesiyle bağlantılıdır.11
2. İkinci Bileşen ($\ast$strī-): Bu kök, Eski Persçe’de “kadın, dişi” anlamına gelmektedir.11

Bu bileşenlerin birleşimi sonucunda, Amastris isminin bütünsel anlamı “Güçlü Kadın” veya “Kudretli Dişi” olarak tercüme edilir.13

Bu etimolojik köken, Amasra’nın ana isminin bir Anadolu veya Yunan tanımından ziyade, doğrudan Ahameniş hanedanından gelmesinin önemini vurgular. Bu durum, Helenistik dönem Anadolu’sunda Pers kültürünün ve soyluluğunun siyasi prestijini koruduğunu, hatta Kraliçe Amastris’in naibe olarak yönetirken kendi gücünü ve otonomisini bu anlamlı toponimi üzerinden ilan ettiğini gösteren güçlü bir kanıttır.10

Amastris İsminin Etimolojik Bileşenleri (Eski Persçe)

V. Roma, Bizans ve Orta Çağ İsim Varyasyonları

Amastris, MÖ 301’den itibaren bin yılı aşkın süre boyunca bölgedeki baskın toponim olarak kalmıştır. Roma hakimiyeti (MÖ 66 sonrası) altında da isim sürekliliğini korumuştur.5 Bizans döneminde ise stratejik önemi artmış, başlangıçta Gangra’nın suffragan piskoposluğu iken, 940 yılına gelindiğinde metropolitliğe yükselmiştir.4 Bu dönemde, Rus saldırıları sonrasında kent, eski genişliğinden feragat ederek surlar içine çekilmiştir.4

Orta Çağ’da Fonetik Sadeleşme: Amastri ve Samastro

Orta Çağ’da Amastris, Karadeniz ticaretinde önemli bir merkez olarak kaldı. Geç Antik Dönemde başlayan bu süreç, 13. yüzyılın sonu veya 14. yüzyılın başında kentin Cenovalı tüccarların kontrolündeki bir koloni haline gelmesiyle zirveye ulaşmıştır.4

Cenovalı haritacılar tarafından hazırlanan portolan haritalarında 14, kentin isminde fonetik sadeleşmelerin başladığı görülür. İtalyanca ve denizcilik diline adapte edilen isimler arasında Amastri varyasyonu öne çıkmaktadır.17 Bu döneme ait Cenova armalarının varlığı 17, Cenova etkisini kanıtlar. Bu varyasyonlar, Yunanca Ἄμαστρις’teki karmaşık ses yapısının, ticari pratiklik nedeniyle sadeleşmeye başladığını gösterir. Orta Çağ varyasyonları, ismin fonetik olarak sadeleşmesinin (Amastris $\rightarrow$ Amastri) Türkçe adaptasyondan önce başladığını ve uluslararası denizcilik diline adapte edildiğini ortaya koyar.

VI. Amastris’ten Amasra’ya: Türkçeleşme Süreci ve Fonetik Evrim

Kentin son isim değişimi, Fatih Sultan Mehmet’in 1460 yılında kenti Osmanlı topraklarına katmasıyla başlayan dilsel adaptasyon sürecidir.6 Modern أماسرا ismi, doğrudan أماستريس isminin basit bir çevirisi değil, Türkçe fonetik kurallarına dayalı, zamanla gerçekleşen bir sadeleşmenin sonucudur.

A. Dilbilimsel Mekanizma: Haploloji (Hece Düşmesi)

Amastris isminin Türkçeye adaptasyonunda gözlemlenen temel dilbilimsel olay, haploloji (hece düşmesi veya tekleşmesi) mekanizmasıdır.18 Haploloji, yan yana gelen aynı veya benzer hecelerin, kolay söyleyiş amacıyla zamanla birinin eriyip kaybolmasıdır.

Helenistik/Roma ismindeki /s-t-r/ veya /s-t-ri/ ses grupları, Türkçe fonetiğinde zorluk yarattığı için 18, halk dilinde sadeleşme eğilimi göstermiştir. Bu süreç, أماستريس (veya Orta Çağ formu Amastri) isminin, daha akıcı ve Türkçeye özgü olan أماسرا formuna evrilmesini sağlamıştır. Bu, Anadolu toponimisinin genel bir trendidir; yabancı kökenli, uzun ve karmaşık isimlerin, yerel konuşanlar tarafından pratiklik nedeniyle kısaltılması ve basitleştirilmesi yaygındır (Örn: Hısn-ı Mansur $\rightarrow$ Adıyaman 19). Amasra isminin ortaya çıkışı, toponimin dilsel dirence değil, dilsel akıcılığa tabi olduğunun bir kanıtıdır.

B. İsimsel Süreklilik

Amasra isminin, antik Amastris isminin kökünü korumuş olması, bu ismin taşıdığı tarihsel ve idari önemin Osmanlı döneminde dahi tamamen terk edilmediğini göstermektedir. Kentin ismine tamamen yeni bir Türkçe isim verilmemiş, sadece mevcut ismin fonetik olarak ‘evcilleştirilmesi’ yolu seçilmiştir. Bu durum, Amasra’nın çok katmanlı tarihinin kesintisiz bir şekilde devam ettiğinin dilsel bir işaretidir.

VII. Sonuç ve Miras

Amasra’nın toponimik tarihçesi, MÖ 8. yüzyıldan günümüze kadar Paphlagonia bölgesinin jeopolitik ve kültürel dönüşümlerini mükemmel bir şekilde yansıtmaktadır. Kentin isimleri, yerel, hanedanlık ve dilsel adaptasyon katmanlarını barındırır.

A. Toponimi Tarihçesinin Özeti

Kentin tarihi, Sesamos (yerel, Homeros’a dayanan), Amastris (siyasi, Pers soylu) ve Amasra (fonetik adaptasyon) olmak üzere üç ana isim üzerinden okunabilir:

Tablo 1: Amasra’nın Ana Tarihsel İsimleri ve Köken Özeti

B. Nihai Değerlendirme

Amastris isminin kökeninin Eski Persçe’ye dayanması, Helenistik dönemin Anadolu siyasetinde Pers soyluluğunun ve kültürel prestijinin kalıcı etkisini gösteren benzersiz bir örnektir. Kraliçe Amastris, ismini şehre vererek siyasi egemenliğini toponimi üzerinden ilan etmiş, bu da ismin “Güçlü Kadın” anlamına gelmesiyle pekişmiştir.

Öte yandan, en eski isim olan Sesamos’un etimolojisi, bölgenin Homeros kadar erken bir dönemde Karadeniz ve Anadolu yerel kültürleri arasındaki derin bağlarını işaret eder. Antik kentin tahmini olarak %40’ının hala yer altında gizli olduğu bilgisi 20, gelecekteki arkeolojik kazıların, özellikle MÖ 7. yüzyıla ait Sesamos katmanlarına ulaşarak bu en eski ismin dilbilimsel kökeni tartışmalarına yeni ve kesin ışık tutma potansiyelini barındırdığını göstermektedir.6 Bu isimler, Amasra’nın sadece bir liman değil, aynı zamanda Paphlagonia’nın tarih boyunca karşılaştığı kültürel ve politik güçlerin kesişim noktası olduğunu kanıtlamaktadır.

Works cited

1. Amasra – Wikipedia, accessed on November 12, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Amasra
2. Paphlagonia – Wikipedia, accessed on November 12, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Paphlagonia
3. Amasra Tarihi – Özhan Öztürk Makaleleri, accessed on November 12, 2025, https://ozhanozturk.com/2017/12/30/amasra/
4. Amastris – The Byzantine Legacy, accessed on November 12, 2025, https://www.thebyzantinelegacy.com/amasra
5. Projelerimiz – Sanat Tarihi – Bartın Üniversitesi, accessed on November 12, 2025, https://sanattarihi.bartin.edu.tr/projelerimiz.html
6. AMASTRİSLİ HOMEROS – Yrd. Doç. Dr. Fatma BAĞDATLI ÇAM – DergiPark, accessed on November 12, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/217558
7. sésamo – Wiktionary, the free dictionary, accessed on November 12, 2025, https://en.wiktionary.org/wiki/s%C3%A9samo
8. Luwians – Wikipedia, accessed on November 12, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Luwians
9. Sesame – Etymology, Origin & Meaning, accessed on November 12, 2025, https://www.etymonline.com/word/sesame
10. AMASTRIS – Muğla Haber, accessed on November 12, 2025, https://www.mugladevrim.com.tr/kose-yazarlari/mehmet-bildirici-/amastris
11. AMESTRIS – Encyclopaedia Iranica, accessed on November 12, 2025, https://www.iranicaonline.org/articles/amestris-gr/
12. Amastris – Wiktionary, the free dictionary, accessed on November 12, 2025, https://en.wiktionary.org/wiki/Amastris
13. Amestris – Wikipedia, accessed on November 12, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Amestris
14. Genoese World Map, accessed on November 12, 2025, https://hist231.hist.sites.carleton.edu/items/show/80
15. Portolan atlas – Yale University Library – Digital Collections, accessed on November 12, 2025, https://collections.library.yale.edu/catalog/2027183
16. #371.1 1 Battista Agnese Portolan Atlas: World, c. 1535, accessed on November 12, 2025, https://www.myoldmaps.com/renaissance-maps-1490-1800/3711-battista-agnese-portol.pdf
17. Amastri (Amasra) – Rome Art Lover, accessed on November 12, 2025, https://www.romeartlover.it/Galata2.html
18. Eski Anadolu Türkçesinde Farklı Bir Hece Düşmesi Örneği: /-sI- > Ø/ | 2023, Issue 76, accessed on November 12, 2025, https://tdkbelleten.gov.tr/eng/full-text/1089/tur
19. Toponyms of Turkey – Wikipedia, accessed on November 12, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Toponyms_of_Turkey
20. Amasra: A town molded by the spirits of the ancients | Daily Sabah, accessed on November 12, 2025, https://www.dailysabah.com/feature/2017/12/23/amasra-a-town-molded-by-the-spirits-of-the-ancients